Czy macedońska Lewica jest lewicowa?

 

Rezultat wyborów do Zgromadzenia Republiki Macedonii Północnej (Собрание на Република Северна Македонија) z 15. lipca 2020 r. przyniósł wejście do parlamentu jednej, nieobecnej tam wcześniej i relatywnie nowej formacji politycznej w postaci ugrupowania Lewica (Левица), która zdobyła dwa mandaty. Ugrupowanie oskarżane jest niekiedy przez komentatrów anglojęzycznej, zachodniej prasy o „zapożyczanie ideologii od prawicy“. Przyjrzymy się tu pokrótce deklaracjom progranowym Lewicy, by zweryfikować te tezy.

Lewica założona została 14. listopada 2015 r. (rejestracja 25. lutego 2016 r.) przez działaczy Komunistycznej Partii Macedonii (Комунистичката партија на Македонија), ruchu „Solidarność“ („Солидарност“), oraz Ruchu na rzecz Sprawiedliwości Społecznej „Lenka“ (Движењето за социјална правда „Ленка“), do którego należy też przewodniczący partii Dimitar Apasiev (ur. 1983); jest on profesorem nadzwyczajnym na Wydziale Prawa Uniwersytetu Goce Delčev w Štipie (Универзитет Гоце Делчев Штип) – na Wydziale Prawa Cywilnego, autorem 13 ksiażek i 50 artykułów z zakresu prawa rzymskiego, retoryki, na temat sporów pracowniczych, sporu o nazwę państwa między Grecją a Macedonią, oraz idei socjalizmu w XXI wieku, a także komentatorem stale obecnym w macedońskich środkach masowego przekazu.

 

Co niezwykle interesujące, dość istotnie różnią się udostepnione na stronie internetowej partii różnojęzyczne platformy programowe. I tak, w wersji macedońskojęzycznej partia identyfikuje się jako „uświadomieni klasowo i narodowo robotnicy“, którzy zdecydowali się działać w formule partii, jako jedynej reprezentującej interesy wywłaszczonych i wykluczonych w Republice Macedonii, która reprezentuje z kolei jedynie interesy burżuazji. Celem politycznym Lewicy jest „zmiana systemu polityczno-ekonomicznego“poprzez zrzucenie trwającego od dziesięcioleci wyzysku i ucisku oligarchii („naszych panów“ - mac. „од нашите газди“) oraz dyktatury „największego społecznego pasożyta – kapitału“ i ustanowienie „Państwa Pracy“ oraz „Nowego Socjalizmu“które miałyby wyeliminować biedę, ucisk, korupcję, niesprawiedliwość i wyzysk narzucane przez oligarchię. W ramach logiki „naukowego socjalizmu“ partia diagnozuje „dewaluację godności całego narodu“ i zarazem „utratę suwerenności ludu“w warunkach dokonywanych pod naciskiem imperializmu klasowych represji burżuazji wobec robotników – w tej sytuacji kwestie wyzwolenia narodowego i społecznego „idą ręka w rękę“.

Podobnie „twardej“ retoryki lewicowej nie znajdziemy już w anglojęzycznej wersji manifestu - najwyraźniej przeznaczonej dla czytelnika zachodniego. Lewica definiuje się tam jako „bojownicy na rzecz światowego postępu, opartego na równości szans do swobodnej i jednakowej (free and equeal) samorealizacji każdej jednostki, walczący o społeczeństwo oparte na wolności, równości, solidarności, sprawiedliwości społecznej i demokratycznym zarządzaniu środkami produkcji – społeczeństwo uwolnione od niszczącego wpływu nacjonalizmu, militaryzmu, autorytaryzmu, konserwatyzmu, korupcji, dyskryminacji, wyzysku pracy i stratyfikacji klasowej – oraz zjednoczonego w imię wspólnych ludzkich wartości i naszego wspólnego poświęcenia dla radykalnej emancypacji społecznie i ekonomicznie upośledzonych“. Język marksistowskiej dialektyki jest w tej wersji niemal zupełnie nieobecny, będąc zastąpionym przez hasła lewicowo-wolnościowe i indywidualistyczne.

Wersje macedońskojęzyczna i anglojęzyczna akapitu odnoszącego się do sprawiedliwości społecznej nie różnią się między sobą niczym istotnym: Lewica dąży do zbudowania „społeczeństwa bezklasowego“, czego warunkiem wstępnym ma być „promowanie praw pracowniczych i społeczno-ekonomicznych robotników“ w celu walki z ubóstwem i nierównościami klasowymi. Ugrupowanie opowiada się za równym i powszechnym dostępem wszystkich obywateli do zasobów oraz dóbr i usług publicznych, a także równym traktowaniem w zarządzaniu środkami produkcji. Jest rzecznikiem ustanowienia kompleksowego i funkcjonalnego systemu zabezpieczenia społecznego, który chroniłby i pomagał będącym w potrzebie, by mogli pokonać napotkane trudności. Lewica ostro sprzeciwia się prywatyzacji i grabieży dóbr i usług publicznych oraz używaniu ich dla spełnienia osobistych interesów elit.

Lewica postuluje sprawiedliwą redystrybucję i odpowiedzialne wykorzystanie środków produkcji i produktów pracy. To nie ludzie powinni być niewolnikami kapitału, lecz kapitał powinien służyć człowiekowi. Robotnik nie jest wyłącznie zasobem w procesie produkcji, lecz człowiekiem którego życie i zdrowie są ważniejsze niż produkty i zyski. Lewica chce gospodarki opartej na wiedzy, nie zagrażającej życiu ludzkiemu ani środowisku naturalnemu, w której wzrost gospodarczy dokonywałby się poprzez synteze ekonomii i nauki. Dobra publiczne muszą być zarządzane odpowiedzialnie i kompetentnie. Należy skończyć z faworyzowaniem firm zagranicznych i prywatnego kapitału. Lewica chce stworzenia warunków dla godnego życia, by robotnicy nie podlegali alienacji od swej własnej pracy, ani od dochodu z niej.

Ugrupowanie deklaruje walkę o odpowiedzialny rząd, który służyłby ludowi a nie samemu sobie, podczas gdy obecnie to lud jest sługą dzierżących władzę (властодршците). To interes ludu ma mieć pierwszeństwo, nie zaś interesy elit. Instytucje mają być sprawiedliwe, odpowiedzialne, kompetentne, wolne od korupcji i klientelizmu.

Lewica sprzeciwia się uciskowi, wykluczeniu, dyskryminacji, szowinizmowi, prześladowaniu i pozbawianiu praw obywatelskich na jakiejkolwiek podstawie. Opowiada się za rownością ekonomiczną, społeczną, płciową, religijną, etniczną i seksualną. Co interesujące, w tej sekcji manifestu, w wersji macedońskiej znalazły się tylko stwierdzenia o „równości“ w wymienionych wyżej obszarach, podczas gdy w wersji anglojęzycznej również o „swobodnej ekspresji etnicznej, religijnej i seksualnej“. W wersji „eksportowej“ potępiony został również nacjonalizm, o czym nie ma wzmianki w wersji macedońskiej deklaracji.

W dalszych zdaniach manifestu, w wersji anglojęzycznej znajdujemy stwierdzenia o „wspieraniu wszystkich postępowych nurtów, i dekonstrukcji klerykalnych, konserwatywnych i patriarchalnych kodów moralnych“, co zostaje powtórzone w wersji macedońskojęzycznej. W ostatnim zdaniu tego akapitu, w wersji macedońskiej partia wyraża swój sprzeciw wobec ingerencji organizacji religijnych w sprawy państwowe i popiera swobodę praktykowania religii, w wersji anglojęzyzcznej mowa zaś jest tylko o sprzeciwie wobec mieszania się instytucji religijnych w sprawy państwowe.

Partia wyraźnie stoi na gruncie genetycznie socjalistycznego i lewicowego nacjonalizmu obywatelskiego - przyznaje się do tego jednak jedynie w rodzimej wersji językowej swojego manifestu. „Przeciwko etno-szowinizmowi! Mieszkańcy Macedonii (Народот во Македонија) są celowo i nieustannie truci etnoszowinizmem i sztucznie dzieleni według linii etnicznych.“ Stoi za tym chęć odwrócenia ich uwagi od zubożenia ludu i wzbogacenia się niewielkiej grupki władców i panów (газди) – Lewica posługuje się tu marksistowską interpretacją socjoekonomiczną o rosnącej koncentracji i monopolizacji kapitału. Partia opowiada się przeciwko międzyetnicznym barierom i napięciom, deklaruje bycie partią ponadetniczną, pracującą nad zjednoczeniem ludzi na bazie społecznej i ekonomicznej, sprzeciwiającą się zaś segregacji na tle etnicznym.

W wersji anglojęzycznej tego samego akapitu znajdujemy już odrzucenie nie „entoszowinizmu“, lecz „nacjonalizmu i podziałów etnicznych“. Lud Macedonii truty jest tym razem nie etnoszowinizmem, lecz nacjonalizmem. Na końcu anglojęzycznej wersji akapitu znajdujemy zdanie zupełnie nieobecne w wersji macedońskojęzycznejj: „Lewica sprzeciwia się ograniczaniu ludzi ciasnymi granicami państw narodowych“.

W wersji angielskiej (oraz albańskiej) zupełnie pominięty został akapit zatytułowany „Lewicowy patriotyzm“. Czytamy w nim o konieczności zjednoczenia wszystkich robotników Macedonii, bez względu na ich pochodzenie etniczne, jako koniecznym warunku przywrócenia suwerenności państwa, a tym samym stworzenia warunków do wyzwolenia klasowego. „Lewica, jako partia postępowa, opowiada się za wyzwoleniem Macedonii z kajdan imperializmu“.

Najwyraźniejsze różnice występują w akapicie dotyczącym spraw międzynarodowych. W wersji anglojęzycznej partia deklaruje swój „sprzeciw wobec destrukcyjnej pogoni światowych mocarstw za globalną dominacją“, zwiększającą zagrożenia na świecie poprzez dzialania takie jak „bezwzględne podrzeganie do wojen w inych krajach“, oraz narzucanie „kontrolowanej“ niestabilności i militaryzacji. „Sprzeciwamy się przystępowaniu i udziałowi Macedonii w blokach militarnych i niehumanitarnych misjach. Sprzeciwiamy się ekonomicznemu imperializmowi wyrażanemu w polityce kredytowej wasalizacji państw i zagranicznych inwestycjach prowadzących do wyzysku zasobów i siły roboczej. Walczymy o świat zjednoczony w imię pokoju, solidarności i równego postępu dla wszystkich ludów – przede wszystkim o zjednoczenie robotników, ubogich i wywłaszczonych na całym świecie w ogólnoludzkim froncie na rzecz emancypacji“.

Wersja macedońska jest bardziej konkretna: „Sprzeciwiamy się unilateralizmowi (унилатерализмот) i dominacji nad światem supermocarstwa USA, które czynią świat miejscem niezbezpiecznym do życia – od bezpodstawnego prowokowania wojen w innych krajach, po kontrolowaną destabilizację i niebezpieczną militaryzację społeczeństw. Sprzeciwamy się członkostwu Macedonii w NATOi uczestnictwu naszych żołnierzy w jego niehumanitarnych misjach“. 

 

Na koniec partia deklaruje walkę o Nowy Świat (Нов свет – sformułowanie pokreślone w wersji macedońskojęzycznej, nieobecne zaś w ogóle w wersji anglojęzycznej) oparty na wolności, demokracji, równości, solidarności, sprawiedliwości, pokoju, zaspokajaniu ludzkich potrzeb oraz ochronie i poprawie stanu środowiska naturalnego. Lewica przekonana jest, że, stosownie do maksymy „nie ma praw bez obowiazków, ani obowiązków bez praw“, budowa społeczeństwa opartego na tych wartościach możliwa będzie jedynie, gdy ludzie sami będą kontrolować własne działania i uczestniczyć w pracy nad jego urzeczywistnieniem. W tym kontekście należy rozumieć, że Lewica wychodzi w swych działniach poza ramy polityki typowo partyjnej i docenia rolę każdego człowieka jako uczestnika działań społecznych (општествен чинител).

Dodatkowo, w stosownym ustępie programu partii zatytulowanym „Polityka zagraniczna – internacjonalizm i antyimperializm“ przeczytać możemy o tym, że „Macedonia, jako mały kraj, niewiele może zrobić dla zapobieżenia im (tzn. konfliktom i groźbie wojny). Może jednak zachować godność swojego ludu jako pokojowego i sprawiedliwego“. Stany Zjednoczone i NATO prowadzą politykę nieetyczną i niesprawiedliwą, reprezentują ciasne interesy korporacyjne, biurokratyczne i elitarne, nie zaś interesy mieszkańców swoich krajów. „Lewica jest wyuraźnie przeciw członkostwu Macedonii w NATO i opowiada się a jego rozwiązaniem!“.

W odniesieniu do UE, poparcie Lewicy jest warunkowe: ugrupowanie wierzy w możliwość zbudowania zmodyfikowanej Unii jako swobodnej, inkluzywnej wspólnoty, która reprezentowałaby sprawiedliwość społeczną na całym swoim terytorium i nie wspierała obecnego ekonomicznego i politycznego podziału na „centrum“ i „peryferie“, gdzie „peryferie“(na których Lewica sytuuje również Macedonię) służyłyby co najwyżej jako rynek zbytu, źródło taniej siły roboczej i wysypisko śmieci dla bogatych państw środkowej i zachodniej Europy. Lewica sprzeciwia się jednak integracji europejskiej, która oznaczałaby jeszcze dzikszy rynek i prywatyzację, zamieniające macedońskiego robotnika w nowoczesnego niewolnika.

Lewica odrzuca „porozumienie z Prespy“ (z 12. czerwca 2018 r.) o zmianie nazwy państwa i deklaruje dążenie do unieważnienia zarówno samego porozumienia jak i wywiedzionych z niego noweli konstytucji, gdyż, wychodząc od zasady samostanowienia narodów, stoi na stanowisku że jedynie naród może decydować o nazwie swojego państwa i nikt nie może decydować za niego. W duchu samostanowienia narodów, antyimperializmu i solidarności robotniczej Lewica dążyć będzie do rozwiązania spornych kwestii z sąsiadami Macedonii, nie zaakceptuje jednak narzucania agend i platform mających wymowę negacyjną (негаторски агенди и платформи).

Lewica deklaruje też współpracę ze wszystkimi lewicowymi i postępowymi siłami na świecie, zwłaszcza na Bałkanach. W innym miejscu deklaruje że „walka o wyzwolenie człowieka nie może być zamknięta w granicach jednego państwa. Dlatego, naszymi naturalnymi sojusznikami są robotnicy, wyzuci z praw i pozbawieni przywilejów (непривилегирани) na całym świecie. Stąd internacjonalizm i antyimperializm są podstawowymi wartościami naszej partii!“. 

 

W statucie partii (art. 4) znajdziemy z kolei wskazanie na lewicowy patriotyzm, antyimperializm i sekularyzm jako jej wartości fundamentalne. Samo siebie ugrupowanie określa mianem „ruchu na rzecz socjalizmu“ i skłania ku tradycji centralizmu demokratycznego. Lektura całości udostępnionego na głównej stronie internetowej ugrupowania programu partii narzuca spostrzeżenie o braku tam jakichkolwiek postulatów światopoglądowych i obyczajowych: mowa jest o prawach pracowniczych, ruchu robotniczym, reformie rolnej, powszechnej dostępności instytucji, dóbr i usług publicznych, powszechnie dostępnej bezpłatnej oświacie i służbie zdrowia, dostępności dóbr kultury i możliwości uprawiania sportu, ekologii i inkluzywnym państwie oraz funkcjonalnym wymiarze sprawiedliwości. Analiza prowadzona jest w ujęciu stratyfikacji klasowej i wykluczenia klasowego oraz koncenmtracji kapitału i alienacji pracujących.

Sformułowania dotyczące kwestii obyczajowych znajdują się natomiast w dużo obszerniejszym i bardziej szczegółowym programie wyborczym z 2016 r. W rozdziale III (Demokratyzacja), w punkcie 22. podrozdziału B (obywatelskie i polityczne prawa człowieka) mowa jest o „Pracy nad przezwyciężaniem postaw homofobicznych, dyskryminacji i stygmatyzacji członków społeczności LGBT w społeczeństwie“, zaś w punkcie 23. o „Ustawowym zagwarantowaniu w Republice Macedonii takich samych wolności i praw w zakresie wolności seksualnej, oraz że ograniczenie wolności i praw nie może mieć charakteru dyskryminacyjnego i być dokonywane na podstawie orientacji (dosł. „wariantu“- определба) seksualnej“. W programie stwierdza się też, że instytucje edukacyjne i sportowe powinny być na równi dostępne dla wszystkich, bez względu m.in. na „przynależność seksualną“ (odróżnianą od płciowej), oraz że nie można w nich stosować m.in. dyskryminacji seksualnej. Wydaje się, stanowisko Lewicy w kwestiach obyczajowych jest liberalne, zagadnienia te nie zajmują jednak istotnego miejsca w przekazie partii.

Lewica krytykuje ustawę o dwujęzyczności jako wprowadzającą w kraju podział na „bloki“ albański i macedoński. Krytykowane również przez Komisję Wenecką narzucenie dwujęzyczności w sądownictwie macedońskim Lewica uznaje za „ekspansjonistyczne uderzenie albańskiego nacjonalizmu“, na czym korzystać ma, określana przez Lewicę „partią kryminalną“, albańska Demokratyczna Unia na rzecz Integracji (Bashkimi Demokratik për Integrim, BDI) Alego Ahmetiego – obecnie, po raz kolejny, uczestnicząca w koalicji rządowej. Lewica zapowiada możliwość uczestniczenia jedynie w takiej koalicji rządowej, która anulowałaby porozumienie z Prespy i zdystansowała Macedonię wobec NATO, oraz renegocjowała traktat o przyjaźni z Bułgarią (z 1. sierpnia 2017 r.). Sama opowiada się za miitarną neutralnością Macedonii.

W kampanii wyborczej 2020 r. Lewica opowiedziała się za wycofaniem przez Skopje uznania dyplomatycznego dla Izraela, Kosowa i Korei Południowej, zaś uznaniem Państwa Palestyńskiego, Katalonii i Kraju Basków. Wcześniej krytykowała władze Macedonii za uznanie Juana Guaidó za prezydenta Wenezueli jako “typowe stanowisko kraju wasalnego i podporządkowanego, który całkowicie stracił suwerenność i niepodległość”. Partia uznaje natomiast prezydenta Nicolása Maduro za legalną i demokratycznie wybraną głowę państwa wenezuelskiego. Ugrupowanie jest również jedyną partią w Macedonii świętującą 9. maja Dzień Zwycięstwa nad Faszyzmem.

Nawet pobieżna (i dokonywana w warunkach nieznajomości języka macedońskiego) analiza najważniejszych dokumentów partyjnych Lewicy oraz stanowisk zajmowanych przez tę partię, skłaniać musi do odrzucenia wyssanych z palca doniesień goniących za sensacją liberalnych komentatorów (takich jak Sinisa Jakov Marusic z Balkan Insight), którzy doszukują się w ugrupowaniu Dimitara Apasieva elementów “prawicowych”. Lewica przypomina raczej klasyczną (nomen omen) lewicę – w tym również tę zachodnioeuropejską jak Francuska Partia Komunistyczna czy Francuska Sekcja Międzynarodówki Robotniczej, w takiej formie w jakiej istniały one jeszcze w latach 1960., zanim społeczeństwa zachodnie przeszły od nowoczesności ku ponowoczesności.

Patriotyzm i nacjonalizm obywatelski nie były kontrowersyjne nie tylko dla komunistycznej lewicy obozu socjalistycznego czasów Zimnej Wojny, ale również choćby dla tak ikonicznych postaci (antykomunistycznej) lewicy socjalistycznej jak Émile Zola, Jean Jaurès czy Léon Blum. Zaczerpnięty z marksizmu aparat analizy stosunków klasowych i koncentracji kapitału egzotycznie brzmieć może jedynie dla zachodnich postmodernistów, niekiedy wciąż uważających się za lewicę lub nawet za socjalistów, acz w praktyce znacznie więcej zawdzięczających liberalizmowi. Splecenie kwestii wyzwolenia narodowego i społecznego to z kolei element obecny w refleksji lewicy wszystkich krajów peryferyjnych w globalnym systemie kapitalistycznym – nie tylko tych europejskich.

Warto też mieć na uwadzę, że liberalne, co charakterystyczne dla ugrupowań lewicowych, podejście do kwestii obyczajowych w zalążkowej formie jest obecne w dokumentach partii, a jedynie zajmuje tam nieistotną i marginalną pozycję - co zresztą też charakterystyczne było dla nowoczesnych partii lewicowych z obydwu stron zimnowojennej barykady, oraz z jeszcze wcześniejszych dekad. Lewica deklaruje zresztą ostentacyjnie swój antykonserwatyzm, antypatriarchalizm i laicyzm, co mocno kotwiczy ją w tradycji lewicowej, odcina zaś całkowicie od prawicy.

Naszym zdaniem, w przypadku Lewicy mamy do czynienia nawet nie tyle ze “wschodnim” wariantem lewicowości (z tym łączy Lewicę najmocniej perspektywa “peryferii”), co po prostu z lewicowością nowoczesną, która nie przekroczyła jeszcze “osi czasu” i nie przeszła na pozycje postmodernistycznego relatywizmu i zachodniego konsumpcjonizmu. Lewicę najtrafniej może przyszłoby zatem określić mianem “lewicy nieprzejednanej”, która mianowicie stara się ożywić rdzeń ideologii tego nurtu w jego klasycznej postaci.

Ronald Lasecki