Robert Steuckers - Fundamenty rosyjskiego nacjonalizmu
Na przeciągu
swojej historii, Rosja była nie była objęta dynamiką wydarzeń w
Europie. Jej nacjonalizm i ideologia narodowa są znaczone dwustronną
dynamiką fascynacji i odrzucenia wobec tego, co konkretnie
europejskie i co ogólnie zachodnie. Znany włoski slawista Aldo
Ferrari zauważa, że od X do XIII wieku Ruś Kijowska była dobrze
zintegrowana w ramach średniowiecznego europejskiego systemu
gospodarczego. Inwazja mongolska oderwała Rosję od Zachodu.
Później, gdy Księstwo Moskiewskie zreorganizowało się i uwolniło
od pozostałości imperium mongolskiego, Rosja zaczęła się
postrzegać jako nowe prawosławne Bizancjum, odmienne od
katolickiego i protestanckiego Zachodu. Zwycięstwo Moskwy skierowało
Rosję ku bezkresom Syberii. Pojawienie się Piotra Wielkiego, rządy
Katarzyny Wielkiej i wiek XIX przyniosły próbę zbliżenia z
Zachodem. W oczach wielu obserwatorów, rewolucja komunistyczna
rozpoczęła nową fazę autarkicznej izolacji i zerwanie z Zachodem,
pomimo zachodnioeuropejskiego pochodzenia marksizmu.
Jednak XIX-wieczna
okcydentalizacja nie była powszechnie akceptowana. U początku wieku
w całej Rosji wyrósł gwałtownie nurt fundamentalistyczny,
romantyczny i nacjonalistyczny: przeciwko „zapadnikom” wyrośli
„słowianofile”. Zbudzony przez niemiecki romantyzm, pojawił się
w Rosji zasadniczy podział na prawicę i lewicę. Jest on w Moskwie
wciąż aktualny, a debata wokół tej kwestii na nowo nabiera
żywotności. Przywódcą okcydentalistów był w XIX w. Piotr
Czaadajew. Najwybitniejszymi przedstawicielami obozu słowianofilów
byli Iwan Kirejewski, Aleksiej Chomiakow i Iwan Aksakow. Rosyjskie
zapadnictwo rozwinęło się w kilku kierunkach: liberalnym,
anarchistycznym, socjalistycznym. Słowianofile rozwinęli nurt
ideologiczny oparty na dwóch systemach wartości: prawosławnym
chrześcijaństwie i wspólnocie chłopskiej. W ujęciu bardziej
bezpośrednim oznaczało to autokefalię Cerkwi narodowych i zaciekły
antyindywidualizm, na gruncie którego uznawano zachodni liberalizm,
w szczególności w jego odmianie anglosaskiej, za coś prawdziwie
obrzydliwego.
Z upływem
dziesięcioleci, ten podstawowy podział coraz bardziej się
komplikował. Poglądy wielu lewicowców ewoluowały ku idei
rosyjskiej wyjątkowości, antykapitalizmu, anarchistycznego
chłopskiego socjalizmu. Słowianofilska prawica zmutowała w
„panslawizm”, którym władza posługiwała się dla uzasadnienia
rosyjskiej ekspansji na kierunku bałkańskim (wspierającej Rumunów,
Serbów, Bułgarów i Greków przeciwko Osmanom). Pośród
panslawistów był filozof Nikołaj Danilewski, autor monumentalnej
syntezy historycznej przedstawiającej Europę jako kontynent
zamieszkany przez historycznie wyczerpane ludy, pozbawione energii i
stojące u kresu życia, oraz Słowian jako falangę młodych i
żywotnych ludów, którym przeznaczone jest władać światem. Pod
kierownictwem Rosji, Słowianie muszą zdobyć Konstantynopol,
odzyskać dla siebie rolę Bizancjum i stworzyć niezniszczalne
imperium.
W polemikę z
Danilewskim wszedł filozof Konstantin Leontjew, który postulował
sojusz pomiędzy islamem i prawosławiem przeciwko rozkładowemu
zachodniemu liberalizmowi. Leontjew był przeciwny konfliktowi
pomiędzy Rosją a Osmanami na Bałkanach. Wrogiem byli według niego
przede wszystkim Anglosasi. Wizja Leontjewa wciąż dziś przemawia
do wielu Rosjan. Wreszcie, w swoim „Dzienniku pisarza”, podobne
idee rozwinął Dostojewski (młodość ludów słowiańskich,
zepsucie liberalnego Zachodu), dodając do nich radykalny
antykatolicyzm. Dostojewski inspirował szczególnie niemieckich
narodowych bolszewików1
czasów Republiki Weimarskiej (Niekischa, Paetela, Moellera vad den
Brucka2,
który tłumaczył jego dzieła).
W następstwie
budowy kolei transsyberyjskiej pod energicznym kierownictwem ministra
Witte3,
pojawiła się pragmatyczna i autarkiczna ideologia „eurazjanizmu”,
uzasadniająca rosyjską kontrolę nad tym regionem - bądź to pod
panowaniem cara, bądź pod władzą radzieckiego„wodza”4.
Ideologami eurazjanizmu byli Trubieckoj, Sawickij i Wierniadskij5.
Rosja nie jest dla nich wschodnią częścią Europy lecz samoistnym
kontynentem, zajmującym centrum „Światowej Wyspy”, które
brytyjski geopolityk Halford John Mackinder nazwał „Heartlandem”.
Dla Mackindera, potęga panująca nad Heartlandem automatycznie
zyskiwała też panowanie nad planetą. I rzeczywiście, ten
„Heartland”, tak więc przestrzeń rozciągająca się od Moskwy
po Ural i od Uralu po Zabajkale, była niedostępna dla potęg
morskich takich jak Anglia i Stany Zjednoczone. Można więc było
trzymać z niej te państwa w szachu. Polityka radziecka, szczególnie
w okresie Zimnej Wojny, zawsze starała się urzeczywistnić
najgorsze lęki Mackindera, tak więc uczynić rosyjsko-syberyjski
rdzeń ZSRR przestrzenią nie do zdobycia. Nawet w erze broni
nuklearnej, lotnictwa i rakiet międzykontynentalnych.
„Sanktuaryzacja” radzieckiego „Heartlandu” była na pół
oficjalną doktryną armii radzieckiej od Stalina do Breżniewa.
Imperialni neonacjonaliści, narodowi komuniści i patrioci byli
przeciwni Gorbaczowowi i Jelcynowi, gdyż oderwali oni od tego
„Heartlandu” peryferia wschodnioeuropejskie, bałtyckie i
środkowoazjatyckie.
Byli oni
prekursorami współczesnego rosyjskiego nacjonalizmu, którego
różnorodne nurty oscylują dziś pomiędzy płaszczyzną
populistyczno-słowianofilską („narodniki”, od „narod” -
lud), płaszczyzną panslawistyczną, i płaszczyzną eurazjatycką.
Alberto Ferrari dzieli dzisiejszy nacjonalizm rosyjski na cztery
nurty: a) neosłowianofili; b) eurazjatów; c) narodowych komunistów,
oraz d) etnicznych nacjonalistów.
Neosłowianofile
to przede wszystkim zwolennicy tez Sołżenicyna. W pracy „Jak
odbudować Rosję?”6przebywający
na wygnaniu w Stanach Zjednoczonych pisarz opowiada się za
odchudzeniem Rosji: musi się ona wyzbyć wszelkich imperialnych
sentymentów i dać mieszkańcom peryferii prawo do samostanowienia.
Sołżenicyn proponował federację trzech wielkich narodów
słowiańskich dawnego ZSRR (Rosji, Białorusi i Ukrainy). By
zmaksymalizować dynamikę rozwojową Syberii, proponował demokrację
opartą na małych wspólnotach, nieco na podobieństwo modelu
szwajcarskiego. Inni neonacjonaliści oskarżają go o okaleczanie
imperialnej ojczyzny i propagowanie rustykalnej utopii, niemożliwej
do zrealizowania w hipernowoczesnym świecie w jakim żyjemy.
Eurazjaci obecni
są na całej współczesnej rosyjskiej scenie politycznej. Filozofem
do którego się odwołują jest Lew Gumilew, swego rodzaju rosyjski
Spengler, poddający analizie procesy historyczne wedle poziomu
pasjonarności kierującej postępowaniem ludzi. Gdy ludzi cechuje
wysoki poziom pasjonarności, zdolni są do wielkich rzeczy. Gdy
poziom ich pasjonarności opada, dany lud degeneruje się i obumiera.
Takie jest właśnie przeznaczenie Zachodu. Dla Gumilewa, radzieckie
granice są nienaruszalne, nowa Rosja musi jednak przestrzegać
zasady etnopluralizmu. Nie chodzi więc o rusyfikację ludów
peryferyjnych, lecz o uczynienie ich przekonanymi sojusznikami „ludu
imperialnego”. Gumilew, zmarły w 1992 roku, interpretował idee
Leontjewa wedle klucza świeckiego: Rosjanie i ludy tureckojęzyczne
Azji Centralnej muszą się ze sobą trwale związać, odkładając
na bok dzielące je różnice religijne. Dziś dziedzictwo Gumilewa
kontynuowane jest na łamach „Elementów”, czasopisma rosyjskiej
„Nowej Prawicy” Aleksandra Dugina, oraz tytułu „Dzień”
(który zmienił nazwę na „Zawtra” po zakazie ukazywania się w
październiku 1993), gazety Aleksandra Prochanowa - czołowych
rosyjskich narodowo-patriotycznych pisarzy i dziennikarzy. Jego ślady
dają się też jednak odnaleźć pośród niektórych muzułmanów w
„Islamskiej Partii Odrodzenia”7,
w szczególności u Gajdara Dżemala8.
Co jeszcze bardziej zaskakujące, dwóch doradców administracji
Jelcyna, Rahr i Tolz, także było zwolennikami eurazjatyzmu. Ich
porady uwzględniano jednak w niewielkim stopniu.
Jak twierdzi Aldo
Ferrari, narodowi komuniści opowiadają się za przywróceniem
ciągłości państwa radzieckiego jako bytu historycznego i
autonomicznej przestrzeni geopolitycznej. Rozumieją jednak, że
marksizm się już zdezaktualizował. Dziś opowiadają się za
„trzecią drogą”, w której podstawowe znaczenie ma solidarność
narodowa. Dotyczy to w szczególności przywódcy Komunistycznej
Partii Federacji Rosyjskiej, Giennadija Ziuganowa.
Etnonacjonaliści
inspirują się bardziej rosyjską skrajną prawicą sprzed 1914
roku, dążącą do zachowania „czystości etnicznej” ludu. Są
oni ksenofobiczni i populistyczni. Chcą powrotu ludzi z Kaukazu na
ich macierzyste ziemie i niekiedy są jadowitymi antysemitami
rosyjskiego typu.
Współczesny
rosyjski nacjonalizm zakorzeniony jest w tradycji XIX-wiecznej. W
latach 1960. neoruraliści (Walentin Rasputin, Wasilij Biełow,
Sołouchin9,
Fiodor Abramow etc.) całkowicie odrzucili „zachodni liberalizm”,
przeciwstawiając mu pewnego rodzaju „konserwatywną rewolucję”
- wszystko to zaś za błogosławieństwem władzy radzieckiej!
Literackie pismo „Nasz Sowriemiennik” stało się wehikułem tej
ideologii: prawosławnej, chłopsko-wiejskiej, konserwatywnej,
skupionej na wartościach moralnych, ekologicznej. Komunizm, jak
twierdzili, zniszczył „świadomość mityczną” i stworzył
„społeczeństwo amoralnych potworów”, całkowicie
„zdeprawowane”, przygotowane do zaakceptowania zachodnich miraży.
Tak więc „konserwatywna rewolucja” była po cichu wprowadzana w
Rosji, podczas gdy na zachodzie „maskarada” 1968 (De Gaulle)
spowodowała kulturową katastrofę od której wciąż cierpimy.
Rosyjscy konserwatyści skończyli też z komunistycznym fantazmatem
„interpretacji historii jako postępu”. Bo rzeczywiście,
komuniści wzięli z rosyjskiej historii wszystko co prefigurowało
rewolucję, odrzucając zarazem całą resztę. Wybiórczej i
progresywnej interpretacji historii konserwatyści przeciwstawili
ideę „unikalnego nurtu” rosyjskiej historii: jednocześnie
waloryzowali wszystkie rosyjskie tradycje historyczne i
dekonstruowali linearną koncepcję marksizmu.
Robert Steuckers
Pierwodruk:
„Synergies
européennes”, 1994
Źródło: http://euro-synergies.hautetfort.com/archive/2010/06/14/fondements-du-nationalisme-russe.html (29.06.2020).
Przekład z języka francuskiego i opracowanie: Ronald Lasecki
Źródło: http://euro-synergies.hautetfort.com/archive/2010/06/14/fondements-du-nationalisme-russe.html (29.06.2020).
Przekład z języka francuskiego i opracowanie: Ronald Lasecki
O Autorze: Robert
Steuckers urodził się w 1956 r. we flamandzkiej rodzinie w
belgijskim Uccle. W dzieciństwie fascynował się legendami o
rycerzach Okrągłego Stołu i romantycznymi powieściami Waltera
Scotta. W Brukseli i Louvain studiował lingwistykę stosowaną o
specjalności języka niemieckiego i angielskiego, z których jest
tłumaczem przysięgłym. Pracował jako nauczyciel języka
angielskiego. W czasie studiów uniwersyteckich zainteresował się
historią średniowieczną i mitologią, epiką flamandzką,
flamandzkim barokiem, oraz kulturą bretońską. Formacyjny wpływ
wywarli na niego Friedrich Nietzsche, Oswald Spengler, Arnold
Toynbee, Julius Evola, Gottfried Benn, Ernst Jünger,
Arthur Koestler, George Orwell i Graham Greene.
W 1973 r., w wieku 17 lat, zapisał się do GRECE (Grupa Studiów i Badań nad Cywilizacją Europejską - Groupement de recherche et d'études pour la civilisation européenne, popularnie Nowa Prawica – Nouvelle Droite) Alaina de Benoist, której belgijską gałąź rozwijał wraz z Georgesem Hupin. Pod koniec lat 1980. zdystansował się od Alaina de Benoist, w związku z postępującym dryfem tego ostatniego w kierunku lewicy. W 1993 r. opuścił definitywnie GRECE, zakładając Synergies Européennes – zrzeszającą prawicowych intelektualistów sieć, której członkowie zajmują się m.in. opracowaniem metapolitycznej mapy drogowej dla partii prawicowych. Wraz z innymi dysydentami z GRECE takimi jak prof. Pierre Vial, prof. Jean Haundry, Dominique Venner i Guillaume Faye stworzył podstawy dla ruchu tożsamościowego (fr. Mouvance identitaire). Współpracuje z Aleksandrem Duginem, Pierre Krebsem, Alainem Soralem i Tomislavem Suniciem, tworzy zaplecze eksperckie Bloku Flamandzkiego (Vlaams Blok). Jego zainteresowania koncentrują się na myśli geopolitycznej, z takimi jej przedstawicielami jak Rudolf Kjellén, Karl Haushofer i Heinrich Jordis von Lohausen. (opr. RL)
Przypisy:
W 1973 r., w wieku 17 lat, zapisał się do GRECE (Grupa Studiów i Badań nad Cywilizacją Europejską - Groupement de recherche et d'études pour la civilisation européenne, popularnie Nowa Prawica – Nouvelle Droite) Alaina de Benoist, której belgijską gałąź rozwijał wraz z Georgesem Hupin. Pod koniec lat 1980. zdystansował się od Alaina de Benoist, w związku z postępującym dryfem tego ostatniego w kierunku lewicy. W 1993 r. opuścił definitywnie GRECE, zakładając Synergies Européennes – zrzeszającą prawicowych intelektualistów sieć, której członkowie zajmują się m.in. opracowaniem metapolitycznej mapy drogowej dla partii prawicowych. Wraz z innymi dysydentami z GRECE takimi jak prof. Pierre Vial, prof. Jean Haundry, Dominique Venner i Guillaume Faye stworzył podstawy dla ruchu tożsamościowego (fr. Mouvance identitaire). Współpracuje z Aleksandrem Duginem, Pierre Krebsem, Alainem Soralem i Tomislavem Suniciem, tworzy zaplecze eksperckie Bloku Flamandzkiego (Vlaams Blok). Jego zainteresowania koncentrują się na myśli geopolitycznej, z takimi jej przedstawicielami jak Rudolf Kjellén, Karl Haushofer i Heinrich Jordis von Lohausen. (opr. RL)
Przypisy:
1Nurt
niemieckiego nacjonalizmu dwudziestolecia międzywojennego
kombinujący proradziecką orientację w polityce zagranicznej i
silne zabarwienie socjalne. Cechami charakterystycznymi n.b. były
też silna antyzachodniość, antyliberalizm i antykapitalizm. Do
najważniejszych przedstawicieli n.b. należeli Ernst Niekisch
(1889-1967) i Karl Otto Paetel (1906-1975).
2Arthur
Moeller van den Bruck (1876-1925) – historyk kultury, jeden z
najważniejszych przedstawicieli nurtu niemieckiej Rewolucji
Konserwatywnej. W 1916 r. opublikował esej „Der Preussische
Still”, gdzie przeciwstawił ducha heroicznej wspólnoty
wojowników, mającego cechować pruską arystokrację, zachodniemu
duchowi burżuazyjnej demokracji i kapitalizmu. Zwolennik sojuszu
nacjonalistycznych Niemiec z bolszewicką Rosją, rewolucję w Rosji
z listopada 1917 r. uznał za zryw rosyjskiego ducha narodowego
przeciwko westernizacji Rosji i dominacji w niej zachodniej
finansjery. Autor opublikowanej w 1923 r. pracy „Das Dritte
Reich”. Przetłumaczył na niemiecki prace F. Dostojewskiego,
tłumaczył też utwory Guy'a de Maupassanta i Edgara Allana Poe'go.
3Siergiej
Juliewicz Witte (1849-1915) – rosyjski polityk, w 1892 r. był
ministrem dróg komunikacyjnych, w latach 1903-1906 premierem Rosji.
4Ros.
„Вождь”,
termin pojawia się w pismach teoretyków eurazjanizmu.
5Nikołaj
Siergiejewicz Trubieckoj (1890-1938), Piotr Nikołajewicz Sawickij
(1895-1968), Gieorgij Władimirowicz Wierniadskij (1887-1973).
7Islamska
Partia Odrodzenia (Исламская
партия возрождения) – pierwsza polityczna
organizacja muzułmanów w Rosji, istniała w latach 1991-1994,
ograniczając się jednak do propagowania islamu i nie uczestnicząc
w życiu politycznym państwa.
8Gejdar
Dżahidowicz Dżemal (1947-2016) – rosyjski islamski działacz
społeczny, w początku lat 1990. luźno związany z ruchem
eurazjatyckim, z czasem dystansujący się od niego coraz bardziej.
Jego poglądy łączyły islamizm, pochwałę ducha wojowniczego,
egalitaryzm i radykalną demokrację bezpośrednią.
9Władimir
Aleksiejewicz Sołouchin (1924-1997) – rosyjski pisarz,
przedstawiciel tradycjonalistycznego nurtu rustykalnego we
współczesnej prozie rosyjskiej (tzw. „Деревенская
проза”), którego organami były od
lat 1960. tytuły „Наш современник” i „Молодая
гвардия”. Innym przedstawicielem tego nurtu był Władimir
Grigoriewicz Rasputin (1937-2015), autor m.in. przetłumaczonej
również na język polski powieści „Pożegnanie z Matiorą”
(1976), której ekranizacja („Прощание”, 1981) w
reżyserii Łarisy Szepitko i Elema Klimowa jest najwybitniejszym i
najpiękniejszym, powstałym współcześnie w Europie, filmem
pogańskim i tradycjonalistycznym. W latach 1990. autorzy nurtu
rustykalnego byli związani z nacjonalistyczną opozycją przeciw
rządom M. Gorbaczowa i B. Jelcyna, u progu XXI w. popierali W.
Putina - m.in. aktywnie wspierając aneksję Krymu przez Federację
Rosyjską.
Komentarze
Prześlij komentarz